Zijn we voldoende voorbereid op toekomstige droge zomers?

De droogte van 2018 werd destijds uitgebreid geëvalueerd in de Beleidstafel Droogte en leidde tot 46 aanbevelingen om Nederland beter voor te bereiden op droogte . Die acties en adviezen werden grotendeels uitgevoerd of meegenomen door het Deltaprogramma. Door nu de droogte van 2022 wederom te analyseren ontstaat meer inzicht in hoe droogte doorwerkt in maatschappelijke effecten. En in hoeverre de ervaring van de 2018 droogte tot verhoogde weerbaarheid heeft geleid. De focus van de analyse lag, naast het bieden van inzicht in de ernst van de droogte voor het water- en bodemsysteem, op de gevolgen voor de maatschappij en de natuur.

De uitkomsten, conclusies en aanbevelingen van de analyse staan in een samenvatting voor beleidsmakers en een achtergrondrapport.

Ondanks betere voorbereiding toch gevolgen van de 2022 droogte

Er is veel geleerd van de droogte van 2018 en genomen maatregelen hebben eraan bijgedragen dat de impact van droogte van 2022 beperkt bleef. Effectieve maatregelen waren onder andere: het opzetten van het IJsselmeerpeil, Klimaatbestendige Wateraanvoer, betere informatie-uitwisseling tussen waterschappen, het oplossen van knelpunten in de drinkwaterinfrastructuur en een publiekscampagne over zuiniger omgaan met water.

Op basis van de beschikbare informatie blijkt dat de droogte in 2022, ondanks de betere voorbereiding, voor een aantal sectoren gevolgen heeft gehad. Vooral de impact van droogte op natuur en funderingen was waarschijnlijk groot. Het effect op de landbouwopbrengst bleef beperkt. Uit de analyse blijkt dat zowel 2018 als 2022 bedrijfseconomisch betere jaren waren dan gemiddeld voor de landbouwsector als geheel, hoewel er meer kosten zijn gemaakt voor beregening. Dit komt door hogere gewasprijzen die in 2022 weinig tot geen relatie hebben met droogte. Het netto welvaartseffect van 2022 is positief; dat van 2018 (licht) negatief. In beide jaren vond een forse verschuiving van welvaart plaats van de consument naar de producent ten opzichte van een gemiddeld jaar, met name door de hogere gewasprijzen

Gevolgen voor natuur van de droogte in 2022

De gevolgen van droogte op het natuurlijke systeem zijn divers: het gaat om afname van biodiversiteit, toename van natuurbranden, verslechtering van waterkwaliteit en een toename van bodemdaling en uitstoot van broeikasgassen.

De gevolgen van de droogte op de natuur in de Nederlandse zandgebieden gaan mogelijk om (deels) onomkeerbare lange-termijn effecten. Als gevolg van de lage grondwaterstanden zijn bomen gestorven en worden waterinsecten in beken en vennen met uitsterven bedreigd als gevolg van droogval. Ook landdieren hebben geleden onder een gebrek aan drinkwater. Dat een droge zomer zoveel effect kan hebben, is ook het gevolg van het intensieve land- en watergebruik met sterke ontwatering en grondwateronttrekkingen met als gevolg verdroging.

Droogte zorgt ook voor een grotere kans op natuurbranden, met name in zand- en duingebieden. Net als in 2018 waren er in 2022 meer natuurbranden dan gemiddeld. De nieuwe klimaatscenario’s geven aan dat de kans op natuurbranden toeneemt dat de branden ook intenser worden. Gevolgen voor de maatschappij kunnen groot zijn omdat in Nederland de dichtheid van vitale functies (hoofdwegennet, nutsvoorziening) groot is. Een kleine natuurbrand kan door cascade-effecten grote consequenties hebben.

De gevolgen van droogte op bodemdaling en uitstoot van broeikasgassen is nu nog moeilijk te kwantificeren, maar het is waarschijnlijk dat beiden in 2022 zijn toegenomen als gevolg van de droogte. Onder andere in het nationale onderzoeksprogramma broeikasgassen veenweide zal hier de komende jaren meer inzicht over ontstaan.

Tot slot heeft droogte een vertraagde maar mogelijk grote impact op waterkwaliteit en ecologie van oppervlaktewateren. Tijdens een natte winterperiode na een droge zomer als 2022 (en 2018) spoelen in de bodem opgehoopte meststoffen en bestrijdingsmiddelen af en veroorzaken dan een piek aan verontreiniging in het oppervlaktewater.

Andere maatschappelijke gevolgen

Om het oppervlaktewater voor drinkwatervoorziening en landbouw zoet te houden werden in 2022 op meerdere plekken schutbeperkingen opgelegd. De scheepvaart kreeg daardoor in 2022 te maken met zowel dieptebeperkingen, door lage rivierafvoeren, als schutbeperkingen. Desondanks was de impact van de droogte op de scheepvaart en gevolgschade voor producenten in 2022 kleiner dan in 2018, omdat de laagwaterperiode korter was en voorraden niet uitgeput raakten.

Landelijk gezien nam het aantal meldingen over funderingsschade als gevolg van dalende grondwaterstanden na de zomers van 2018 en 2022 toe. Daarbij lijkt het gebied met potentiële problemen door droogte zich uit te breiden van Laag Nederland naar andere delen van Nederland met klei- en veenbodems. Dit leidt tot een sterke stijging van kosten voor huiseigenaren. Circa 425.000 gebouwen hebben nu al funderingsschade of krijgen die binnen afzienbare tijd. Deze schade komt niet alleen door droogte, maar droogte vergroot de kans op schade wel.

Mogelijke effecten van de droogte in 2022 (en in 2018) op de mate van dijkveiligheid bleven beperkt doordat operationele maatregelen werden genomen. Echter, er is nog onvoldoende informatie over de impact van toekomstige droogte op dijkveiligheid en de mogelijke gevolgen daarvan, zoals toenemende kosten door schade aan dijken en een potentiële toename van de kans op falen met overstromingen tot gevolg. Dit informatietekort vormt een belemmering om te komen tot een handelingsperspectief.

Samen blijven leren van droogte

Deltares heeft aan de hand van de resultaten van deze analyse gesprekken gevoerd met een aantal waterbeheerders, beleidsmakers en experts van universiteiten (o.a. STOWA, Deltaprogramma Zoetwater en Expertise Netwerk Droogte en Zoetwater). Deze gesprekken hebben bijgedragen aan het aanscherpen van de conclusies en aanbevelingen van het onderzoek. Ook zijn via deze gesprekken inzichten en vervolgvragen gedeeld en besproken.

Uit de analyse zien we dat de gevolgen van droogte voor een breed scala van maatschappelijke functies potentieel groot zijn. Echter, de mate van impact en de achterliggende processen zijn in een aantal gevallen nog niet goed onderzocht. Dat maakt het op dit moment moeilijk om de gevolgen vooraf te beperken of tegen te gaan. Vaak ontbreken (directe) gegevens of worden ze niet gedeeld, ook een betere monitoring kan voor meer inzicht in deze ‘known-unknowns’ zorgen.

Beter voorbereid door meer kennis over de effecten

We zullen onze kennis over de effecten van droogte en daarmee het handelingsperspectief voor Nederland moeten vergroten. Hiervoor is het aan te raden om periodiek een brede droogte-impactanalyse uit te voeren, of in ieder geval na iedere langere droge periode. Er is onderzoek en monitoring nodig om de achterliggende processen beter te begrijpen. Deze studie kan een raamwerk zijn voor zo’n droogte-impact-analyse.

Door samen te werken met nationale en regionale waterbeheerders, watergebruikers en kennispartners kunnen we Nederland beter voorbereiden op een toekomst waarin we mogelijk (veel) vaker te maken krijgen met droge zomers zoals die van 2018 en 2022.

Met dank aan

Naast de experts van Deltares hebben de volgende onderzoeksinstituten een bijdrage geleverd: Voor grondwater KWR (Watercycle Research Institute) en KnowH₂O meegewerkt, over natuurbranden WUR (Wageningen University & Research) en NIPV (Nationaal Instituut voor Publieke Veiligheid) voor landbouw is de analyse uitgevoerd in samenwerking met WER (Wageningen Economic Research).